Razvoj filma i kinematografije u Srbiji
Razvoj filmske umetnosti u Srbiji
Filmska
umetnost u srpskoj kulturi zaživela je krajem 19. veka. Prva filmska
predstava u Srbiji i na Balkanu održana je 6.juna 1896. godine u
Beogradu, i to u kafani "Kod zlatnog krsta" koja se nalazila na
Terazijama. U tom periodu Andre Kir je preko mesec dana prikazivao prve
filmove braće Limijer u Srbiji šest meseci posle prvog javnog
prikazivanja filma u Parizu. Zanimljivo je da su jednoj takvoj
predstavi prisustvovali i kralj Aleksandar Obrenović i njegova majka
kraljica Natalija.
Međutim, Andre Kir se nije zaustavio samo
na prikazivanju filmova, već u martu 1897. godine snimio je prve filmske
kadrove na tlu Srbije: Kalemegdansku šetnju, Tramvajsku stanicu na
Terazijama i Izlazak radnica iz Fabrike duvana. Ovi
filmovi, nažalost, nisu sačuvani.
Sledećih godina Beograd i
Srbiju posećivali su putujući kinematografi koji su po raznim
iznajmljenim dvoranama i pod šatrama prikazivali filmove. Neki su
filmskom kamerom zabeležili i predele i gradove Srbije, ali nijedan
snimak nije sačuvan. Prvi Srbin koji se bavio prikazivanjem filmova bio
je Stojan Nanić iz Zaječara, vlasnik "Prvog srpskog kinematografa". Od
1900.godine prikazivao je filmove u Beogradu i drugim gradovima u
Srbiji.
Početkom 20.veka bioskop u Srbiji postaje omiljena zabava naroda
Najstariji
film koji je sačuvan, a snimljen je u Srbiji načinili su Englezi Arnold
Muir Vilson, počasni srpski konzul u Šefildu, i njegov snimatelj Frenk
Moteržo. 1904.godine oni su u Beogradu snimili film Krunisanje kralja
Petra Prvog Karađorđevića i neke prizore iz Kraljeva, manastira Žiče i
Novog Pazara. 1909.godine u Beogradu u hotelu "Pariz" otvoren je prvi
stalni kinematograf. Nakon toga su se širom zemlje otvarali i drugi
stalni bioskopi. Zanimljivo je da je u periodu pre Prvog svetskog rata u
Srbiji radilo oko trideset stalnih bioskopa, a putujući kinematografi i
dalje su bili aktivni. Najčešće su se prikazivali francuski filmovi, čije
su kopije brzo stizale do Srbije,nekad i desetak dana nakon premijere u
Parizu.
Prvi srpski producenti
Prvi Srbin filmski
producent bio je Svetozar Botorić, vlasnik bioskopa "Pariz" u Beogradu,
koji je 1911. angažovao francuskog snimatelja Luja de Berija i
otpočeo snimanja događaja u prestonici. Snimljeni su Svečana predaja
starih i prijem novih zastava, Odlazak kralja, prestolonaslednika i
princeze Jelene u Petrograd, a s jeseni iste godine snimljen je i
prikazan prvi srpski igrani film ''Karađorđe''.To je bila istorijska
drama o životu Đorđa Petrovića, vođe Prvog srpskog ustanka, koju je
režirao poznati glumac Ilija Stanojević Čiča, dok su uloge tumačili
glumci Srpskog narodnog pozorišta.
Uporedo sa Botorićem
filmove u Srbiji stvaraju i braća Savić,vlasnici beogradskog "Modernog
bioskopa".Oni su angažovali snimatelja Karla Frojnda koji je kasnije
postao poznat nemački i holivudski filmski stvaralac.Savići su pored
filmskih žurnala stvorili igrani film ''Jadna majka''
1912.godine,melodrama.Glavnu ulogu odigrala je Emilija Popović.
Beograd
je u tom periodu imao još jednog producenta. Bio je to Đoka
Bogdanović, vlasnik bioskopa "Kasina" , koji je razvio svoju delatnost u
vreme balkanskih ratova Za njega je radio ruski fotograf Samson
Černov. Snimali su filmove dokumentarne prirode o Drugom balkanskom ratu
i svakodnevnim događajima u Beogradu u toku 1913. i 1914.godine. Ti
filmovi uglavnom su sačuvani i čuvaju se u Arhivu Jugoslovenske
kinoteke u Beogradu.
Od stranih snimatelja učili su
Srbi.Prvi Srbin filmski simatelj bio je Slavko
Jovanović. Izbijanje Prvog svetskog rata
prekinulo je razvoj srpske kinematografije. Černov i Bogdanović snimili
su prve ratne operacije 1914.godine, a iz 1915/1916. godine sačuvano je
veoma malo filmskog materijala koji su snimili strani filmski
snimatelji.
U Vojvodini, koja je tada bila u sklopu
Austro-Ugarske, prvi stalni kinematograf otvoren je u Somboru
1906.godine, a samostalna snimanja preduzeli su Ernest Bošnjak iz
Sombora, Aleksandar Lifka iz Subotice i Vladimir Totović iz Novog Sada.
Razvoj filma u Srbiji posle I svedskog rata
U
toku Prvog svetskog rata, posle povlačenja srpske vojske preko
Albanije, na ostrvu Krfu u Grčkoj osnovana je Filmska sekcija pri
Vrhovnoj komandi koja je imala zadatak da vojnicima prikazuje filmove
dobijene od saveznika, ali da samostalno snima zbivanja na Solunskom
frontu. Među saradnicima i snimateljima ove sekcije ističe se Mihailo
Mihailović koji je posle rata postao jedan od najznačajnijih filmskih
stvaralaca u zemlji. Snimatelji Filmske sekcije snimili su dosta
materijala o proboju Solunskog fronta, borbama za oslobođenje Srbije i
ulasku srpske vojske u Beograd, a jedan deo tog materijala je sačuvan.
U
Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca Beograd je postao najznačajniji
filmski centar. Osnovana je Državna radionica za izradu filmova pri
Ministarstvu narodnog zdravlja, ali njena aktivnost bila je kratkotrajna
usled nedostatka sredstava. U Beogradu se otvaraju brojna filmska
preduzeća, koja ipak ne uspevaju da se održe na tržištu. Vlasnici
bioskopa bili su opterećeni porezima, a tržište je bilo preplavljeno
jeftinim a dobrim inostranim filmovima, dok domaći film nije bio
zaštićen. 1931. donet je Zakon o uređenju prometa filmova, a iste godine
osnovan je "Jugoslovenski prosvetni film", povlašćeno preduzeće za
snimanje filmova. 1932. snimljen je film ''Sa verom u Boga'' Mihajla
Al.Popovića koji je važio za najuspešniji srpski igrani film snimljen
do Drugog svetskog rata. Autor je pokazao veliki talenat i poznavanje
filmskog izraza. Među dokumentarnim filmovima trebalo bi istaći ''Put
džinova'' Mihaila Ivanjikova koji je zabeležio biciklističku trku kroz
Srbiju, i najbolji dokumentarni film pre Drugog svetskog rata ''Priča
jednog dana'' reditelja Maksa Kalmića.
Razvoj filma tokom II svedskog rata u Srbiji
Tokom Drugog svetskog
rata u Srbiji je bilo dosta filmskih aktivnosti.1944. u julu pri
Glavnom štabu Narodnooslobodilačke vojske osnovana je Filmska sekcija
kojom je rukovodio Radoš Novaković.Aktivnosti ove sekcije predstavljaju
začetak organizovane kinematografske delatnosti u Jugoslaviji nakon
rata.U prvoj posleratnoj deceniji kinematografijom u Srbiji rukovodio
je Republički komitet.Beograd je i dalje administrativni i poslovni
centar kinematografije,gde se osnivaju mnoga proizvodna preduzeća u
ovoj oblasti.Do raspada SFR Jugoslavije 1991.godine u Beogradu i Srbiji
živelo je i radilo najviše jugoslovenskih filmskih umetnika i
tehničara,tako da je Beograd predstavljao najveći jugoslovenski
proizvodni i tehnički kapacitet.Među filmovima nastalim posle rata
ističu se ''Nova zemlja'' i ''Sofka'' Radoša Novakovića,''Slavica''
Vjekoslava Afrića,''Besmrtna mladost'' Vojislava Nanovića,''život je
naš'' Gustava Gavrina.
Zanimljivo je da je prva adaptacija
jednog klasičnog književnog dela kod nas film ''Sofka'' po romanu
Borisava Stankovića Nečista krv,a prvi igrani film u boji bio je ''Pop
Ćira i pop Spira'',adaptacija istoimenog romana Stevana Sremca,u režiji
Soje Jovanović.
Najpoznatiji srpski filmovi nastali posle 1950. godine
Posle 1951.godine povećava se broj
proizvodnih filmskih preduzeća i traga se za specifičnim oblicima
filmskog izraza. Sledeća decenija odlikuje se osvajanjem novih
žanrova u oblasti igranog filma, a sve to doprinelo je visokom evropskom
nivou našeg filma. Dobar glas potpomognut je radom Radoša
Novakovića (Daleko je sunce, Vetar je stao pred zoru, Pesma sa
Kumbare) ,Vojislava Nanovića( Ciganka, Tri koraka u prazno ),Vladimira
Pogačića (Veliki i mali), Živorada Mitrovića Kapetan Leši, Signali nad
gradom), Soje Jovanović(Pop Ćira i pop Spira), Aleksandra
Petrovića (Dvoje ,Skupljači perja ,Let nad močvarom), Marjana
Vajde ( Zajednički stan ), Puriše Đorđevića (Devojka, Jutro), Dušana
Makavejeva (čovek nije tica, Ljubavni slučaj), Gorana Paskaljevića (čuvar
plaže u zimskom periodu, Pas koji je voleo vozove, Tango
argentitno), Srđana Karanovića (Miris poljskog cveća Virxina),Slobodana
Šijana (Ko to tamo peva), Živojin Pavlović (Dezerter), Darka
Bajića (Direktan prenos), Srđana Dragojevića (Mi nismo anđeli) i mnogih
drugih.
Razvoj filmske industrije sredinom 20. veka
Sredinom 20.veka u Srbiji je snimljeno preko 300
igranih filmova. Ostvarenja srpske kinematografije spadaju u celokupnu
nacionalnu kulturu. Mnogi od tih filmova nagrađeni su priznanjima i u
inostranstvu. Posle 1970. godine razvija se i proizvodnja crtanih filmova
čiji su autori osvojili nagrade na domaćim i inostranim festivalima ?
Zoran Jovanović, Nikola Majdak, Vera Vlajić, Veljko Bikić i dr.
Razvoj dokumentarnog filma u Srbiji
Uporedo
s igranim filmom u Srbiji se razvijao i dokumentarni film koji prati
zbivanja u zemlji. Pravi filmski dokument predstavlja film Milenka
Štrpca ''U srcu Kosmeta'',a značajna imena u ovoj oblasti su i Vladan
Slijepčević,Stjepan Zaninović,Mišo Milošević,Nikola Jovićević,Petar
Lalović i dr.
Brojnim priznanjima i na inostranim festivalima srpska kinematografija se potvrdila kao jedna od važnih u Evropi.