Sakralna arhitektura, crkve i manastiri
Počeci sakralne arhitekture
Razvoj
srpskih zemalja u 12. veku uslovio je početak monumentalne
arhitekture. Najstarija crkva u srpskim krajevima jeste crkva Svetog
Petra kod Novog Pazara iz 9. ili 10.veka. Sagrađena je od lomljenog
kamena i karakterišu je ravnie fasadne površine. Nastala je po ugledu na
ranovizantijsko graditeljstvo. Zamisao o formi crkve najverovatnije je
stigla u Srbiju preko jadranske obale srpske države.Veruje se da je ova
crkva sagrađena uz neko crkveno ili svetovno središte koje više ne
postoji.
Sakralna arhitektura kod Nemanjića
Veliki župan Stefan
Nemanja, kasnije i svi drugi Nemanjići, gradili su hramove, a graditeljska
aktivnost začetnika loze Nemanjića smatra se početkom Raške škole
arhitekture. U čestoj i sedmoj deceniji 12.veka Stefan Nemanja podigao
je crkvu Svetog Nikole i Bogorodičinu crkvu kod Kuršumlije, Đurđeve
stupove kod Novog Pazara 1171.godine i Studenicu između 1183. i 1196.
godine. U gradnji su učestvovali najbolji graditelji iz susednih
kulturnih područja, tako je razvoj srpske monumentalne arhitekture tekao
između vizantijske i zapadnoevropske arhitekture.
Istaknuta građevinska aktivnost Stefana Nemanje govori o važnosti
ktitorstva u državnoj vlasti.Tako je podizanje zadužbina do kraja
srpske samostalnosti u srednjem veku bio i vladarski čin.
Crkva Svetog Nikole
Zidovi crkve Svetog Nikole kod Kuršumlije stvoreni su od opeke i
širokih spojnica maltera. Naglašen je srednji deo crkve koji nosi
kupolu. Ova crkva je jednobrodna, ima tri polja po dužini s kupolom iznad
srednjeg kvadratnog polja. Uz srednji deo južne strane izgrađena je mala
kapela s kupolom. Najverovatnije su ovu crkvu gradili carigradski
majstori.
Đurđevi stupovi
Crkva Svetog Đorđa u
Rasu, poznatija kao Đurđevi stupovi, prema žitiju svetog Simeona od
Stefana Prvovenčanog podignuta je od strane Nemanje kao znak
zahvalnosti svetom Georgiju koji mu je pomogao da se spase iz pećine u
koju su ga braća zatvorila.U podizanju ove crkve ogleda se ktitorova
želja da gradnjom objekata monumentalne arhitekture označi i svoju
vlast. Iz manastirske celine ističu se dva visoka zvonika. Prema nekim
obeležjima forme misli se da su graditelji bili iz zapadnih
krajeva, najverovatnije iz Kotora, u kome je tada trajala razvijena
graditeljska delatnost.
Studenica
Obeležja
vizantijske i romanske arhitekture na skladan način su se prožela u
crkvi posvećenoj Bogorodici u manastiru Studenica, koja je bila grobna
crkva ktitora Stefana Nemanje. Ova crkva je sagrađena
1195.godine. Arhitektura ovog hrama je vizantijska ? jednobrodna crkva s
kupolom, ritmično raspoređenog prostora, unutrašnjih zidova izrađenih od
sige i opeke. Spoljnja obrada izvršena je na romanski način. Veoma su
ovde lepi portali i monumentalni prozori ? jednostruki, dvojni i
trifore. Portali su oslikani predstavom Bogorodice koja drži malog
Hrista u krilu i anđelima sa strane, koja je proistekla iz vizantijske
umetnosti. Važna je činjenica u vezi sa Studenicom da je ona postala
uzor za dalju ktitorsku delatnost, što je sasvim razumljivo ako se zna
da je to grobna crkva osnivača dinastije Nemanjića koji je posle smrti
ubrzo proglašen za sveca. Ovome, naravno, doprinosi umetnička vrednost
portala i prozora, fasada i luksuzno opremljena unutrašnjost crkve.
Žiča
Dve primarne odrednice srpske arhitekture u 13. veku su program
prostora i arhitektonska zamisao celine. U skladu sa tim zahtevima
sagrađena je i Žiča, zadužbina Stefana Prvovenčanog i njegovog
brata, prvog arhiepiskopa srpskog, Save. To je jednobrodna građevina s
kupolom na sredini i prostorom za hor i odvojenom
pripratom. Najkarakterističniji detalj u vezi sa Žičom je jarka crvena
boja koja je tadašnjoj arhiepiskopiji davala dominantan izgled.
Veći uticaj romanske kulture na gradnju srpskih crkava i manastira i 14. veku
U periodu koji sledi zapaža se veće prisustvo zapadnih arhitektonskih
uticaja, jer slabe veze sa vizantijskim radionicama. Vizantija je u tom
vremenu bila ''poljuljana država'' iz koje u Srbiju nisu stizali ni
stručnjaci za opeku, ni klesari. Graditeljsku ulogu sada sasvim
preuzimaju majstori iz romanskih sredina. Sada su volumeni zatvoreni
ravnim površinama, prozori i portali su od ukrasnog kamena, skromniji od
studeničkih, enterijeri su prekrivani freskama. Freske su bojeni ukrasi
na omalterisanim fasadama. Manastiri podignuti u tom periodu
(Mileševa,Sopoćani,Gradac,Arilje i dr.) imaju tradicionalnu vizantijsku
formu, ali ukrašavani su na romanski način.
Gračanica
1313. godine kralj Milutin podigao je manastir Gračanicu.To je
petokupolna građevina fasadnih površina zidanih u pravilnom ritmu
kamena i opeke, što je bilo karakteristično za poznu vizantijsku
arhitekturu. Nasleđe raške arhitekture su potkupolna postolja i
prelomljeni lukovi. Ideja o petokupolnoj crkvi verovatno je potekla iz
promišljanja o formi solunskih hramova. Građanica se smatra kao najbliža
idealnoj slici višekupolne građevine i predstavlja jednu od najlepših
crkava na vizantijskom kulturnom području.
Kraljeva crkva u Studenici
Među monumentalnim spomenicima s početka 14.veka pored Gračanice
ističe se i Kraljeva crkva u Studenici čiji je ktitor takođe kralj
Milutin. Ona je kvadratne osnove sa jednom kupoloma svojim unutrašnjim
prostorom predstavlja idealnu crkvu i sliku kosmosa zamišljene u
ranovizantijskoj arhitekturi.
Pećka Patrijaršija
Važan
monumentalni spomenik je i celina koju čine sakralni objekti ? Pećka
patrijaršija, koja je konačan oblik dobila krajem treće decenije
14.veka.
Crkve Sveti Apostoli, Sveti Dimitrije i Bogorodičina crkva čine
ovu impozantnu građevinu.
Banjska, Dečani i Sveti Arhanđeli
Poseban
tok u srpskoj monumentalnoj arhitekturi ostvaren je u tri velika hrama
koji su bili sagrađeni za grobne crkve vladara. To su crkva u Banjskoj
kralja Milutina, Dečani Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana i Sveti
Arhanđeli kod Prizrena cara Dušana. Banjsku je Milutin sagradio po
ugledu na Studenicu Stefana Nemanje. Ovaj hram uspešna je sinteza
vizantijskog i romanskog sakralnog graditeljstva. Dečani su trobrodna
bazilika s kupolom. Studenica je i ovde bila uzor, ali su prozori, svodovi
i spoljna dvobojna oplata izvedeni na romansko-gotički način. Car Dušan
gradeđi svoju zadužbinu Svete Arhanđele takođe se ugledao na
Studenicu, što je bilo svojevrsno isticanje legitimiteta vlasti. Fasade
su napravljene od ukrasnog kamena, portali i prozori od mermera, podovi
su bili u mozaiku. Sve ovo doprinelo je mišljenju da je ovaj hram
najveće i najskupocenije delo sagrađeno u 14. veku na vizantijskom
kulturnom području. Nažalost, ova crkva razruđena je od strane Turaka po
dolasku na Balkan, materijal je iskorišćen za gradnju Sinan-pašine
džamije u Prizrenu. Prizrenski Arhanđeli poslužili su kao model za
podizanje druge carske zadužbine, Matejić u Skopskoj Crnoj gori, čiji su
ktitori bili Dušanova žena carica Jelena i sin Uroš.
Lazarica i Moravska škola
U drugoj polovini 14. veka knez Lazar Hrebeljanović podigao je crkvu
Lazaricu uz dvor u Kruševcu i Ravanicu, namenjenu za grobnu crkvu
ktitora. Ovi monumentalni spomenici poslednje su stilske skupine u
srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi koja je poznata pod nazivom
Moravska škola, prema oblastima u kojima se odvijala graditeljska
aktivnost u poslednje tri decenije 14.veka i početkom 15. veka. I u ovom
periodu najčešće se grade sakralni objekti. Moravska arhitektura oslanja
se na prethodno graditeljstvo u Srbiji. Njene karakteristike su opšti
izgled celine i njena unutrašnja harmonija, koncepcija oblika i obrada
fasadnih površina. Arhitektura površina i otvora građena je po izvornim
shvatanjima srednjovizantijske arhitekture. Promena u moravskoj
arhitekturi je u reljefu i bojama na fasadnim površinama. Zidanje se u
moravskoj arhitekturi odvijalo pravilnim smenjivanjem jednog vodoravnog
reda kamenih kvadera sa slojem od tri reda opeke. Kameni reljef je dekor
koji predstavlja osobeni ukras ove arhitekture, a pokriva sve okvire
prozora i portala, rozeta, čela lukova i kapitele koloneta, najvećim delom
je geometrijski. Među građevinama Moravske škole ističu se manastiri
Ljubostinja (ktitor kneginja Milica),Rudenica (ktitor vlastelin
Vukašin), Kalenić (ktitor protodovijar Bogdan) i nezaobilazna Resava ili
Manasija, zadužbina i grobna crkva despota Stefana Lazarevića, podignuta
početkom 15. veka. Po zamisli prostora Manasija je slična Ravanici, a
fasade u kamenu i oblici dvojnih prozora podsećaju na Rašku školu
arhitekture, što upućuje na poseban odnos vladara iz dinastije
Nemanjića prema Studenici, glavnoj crkvi osnivača dinastije Stefana
Nemanje (Hrebeljanovići su simboličan nastavak dinastije Nemanjića,jer
je kneginja Milica kćerka kneza Vratka,potomka Vukanovog,najstarijeg
sina Stefana Nemanje).
Moravska
obnova obežavala je mnogo, međutim, tursko osvajanje Balkana onemogućilo
je dalji razvoj srpske arhitekture i vizantijske umetnosti.